TOZ

TOZ

Ev tozu genel olarak kumaş liflerinden, kıllardan, deri

ve ölü böcek parçacıklarından vb oluşur.

Toz havada uzun süre asılı kalabilecek kadar hafiftir.

Atmosferdeki toz çok çeşitli kaynaklardan gelir: toprak

erozyonu, yanardağ püskürmesi, kum ve toz fırtınaları

vb. Toz hava akımlarının, rüzgârın götürdüğü yere gider.

Büyük toz kitleleri yaşamı ciddi biçimde etkiler. Volkanik

toz güneş ışığını engelleyerek dünya iklimini değiştirebilir.

“Yazsız yıl” olarak adlandırılan 1816’da Kuzey

Yarıküredeki ülkelerde, Kuzeydoğu Amerika’da, Kuzey

Avrupa’da ve Kanada’da volkanik patlamadan kaynaklanan

tozun yol açtığı iklim değişikliği sonucu yazın kar

yağmış, sıcaklık sıfır dereceye düşmüş, kıtlık ve salgın

hastalıklar baş göstermiş, ayaklanmalar ve yağma olayları

gözlemlenmiştir. ABD’de “kirli otuzlar” ya da “toz çanağı”

olarak bilinen 1930-1936 arası dönemde toz fırtınaları

kırlık bölgelerdeki gökyüzünü karartmış, toz insanların

yataklarının, yiyeceklerinin içine kadar girmiş, “siyah

tipi” olarak da adlandırılan toz fırtınaları görüş mesafesini

bir metreye kadar düşürmüştür. Milyonlarca dönüm

tarım arazisinin kullanılamaz duruma gelmesi sonucunda

yüz binlerce insan başka eyaletlere göç etmiş, buralardaki

çiftliklerde göçmen işçi olarak açlık sınırındaki ücretlerle

çalışmak zorunda kalmıştır. Steinbeck Gazap Üzümleri

adlı romanında bu insanların hayatını anlatacaktır.

Tozun sınırları yoktur, ne okyanuslar ne de dağlar

onun hareketini engelleyebilir. Toz her yerdedir çünkü

kaynağı her yerdedir.

Toz uzayda da mevcuttur. Kozmik toz galaksileri, gezegenleri

kuşatır. Güneş, dünya, dolayısıyla insan Büyük

Patlama’dan sonra çeşitli parçalar halinde dağılan toz

bulutunun geçirdiği dönüşüm sonucu oluşmuştur.

Hristiyan inancına göre insan (Âdem) toprağın tozundan

yaratılmıştır ve ölünce tekrar toza dönüşecektir.

Yaşamın devamını mümkün kılan, yeni ağaçlara can veren

toprağın tozudur bu.

Toz en eski olana, başlangıçta var olana göndermede

bulunur. Ölüm gibi, o da bizi “aslolanla” temas ettirir.

Ölümün “insanları eşitleyen” temel bir prensip olmasına

benzer bir şekilde toz doğayı “homojenleştirir.”

Eski çağlarda toz dünyanın özünü oluşturan temel

unsur olarak belirir. Toz imajı reeli yalınlaştırır, homojenleştirir,

birleştirir. Toz henüz “büyüsü bozulmamış”

dünyanın en küçük, bölünemez zerreciğidir. Modernliğin

bilimi ise tozdan daha küçük olan atomu keşfedecek, daha

sonra onu da bölecektir. Eskinin homojen, bütünleştirici

toz imajının tersine bilim en küçük parçanın heterojen,

farklı, komplike tanımlarını öne çıkaracaktır.

Bilimsel ilerleme sürecinde “büyüsü bozulan dünyada”

toz toprakla, ateşle, suyla, çamurla olan geleneksel

bağlarını kaybetmeye başlar, “topraksız” şehir hayatı

içinde nötrleşir. Isınmak ve yemek pişirmek için yakılan

odunun küle dönüştüğü odalarda yaşanan ve uyunan, su

tarafından çamura dönüştürülen toprağın daha sonra hava

tarafından kurutulup etrafa toz olarak üflendiği, tozun

çamur ve samandan yapılmış evlerin içini doldurduğu,

hayvanlardan ve bitkilerden gelen tozun insanınkine karıştığı,

tozun şeylerin özünü ihtiva ettiğinin düşünüldüğü,

evin ve dükkanın ön kapısından dışarıya süpürülen tozun

ailenin, işin şansını alıp götüreceğine inanıldığı dünya

giderek güçsüzleşir, yerini tozun mikroplarla özdeşleştirildiği,

hijyenin ön plana çıktığı, ancak, sanayinin ürettiği

tozların hızla arttığı bir dünyaya bırakır.

Batı’da 1850-1950 arasındaki dönem toza karşı büyük

bir temizlik harekâtının sürdürüldüğü bir dönemdir. Bu

dönem evin tozunu alma görevinin “ev kadını” olarak

tanımlanan insana verildiği dönemdir aynı zamanda

* * *

Toza karşı savaş, kazanılması mümkün olmayan bir savaştır.

Toz sürekli olarak kendini yeniden üretir, birikmeye

devam eder; geçmişe işaret eder, tozlu arşivlerle, çoktandır

unutulmuş tavan aralarıyla ilişkilendirilir.

Toz çözülmeyi, çürümeyi, parçalanmayı, ölümü çağrıştırır,

zamanın acımasızca her şeyi aşındıran karşı konulmaz

ilerleyişine işaret eder; belirgin bir biçime sahip her maddenin

giderek silikleşen bir biçime geçişinin göstergesidir.

Toz şeylerin hem başlangıcı hem de sonudur. Madde

tozdan, “farklılaşmamış olandan” yola çıkıp toza dönüşme

süreci içinde farklılaşır, farklı biçimler kazanır.

Dolayısıyla toz değiştirilemez bir biçimde yoksun kalmış

göründüğü biçimi potansiyel olarak içinde taşır. Toz hem

dağılmaya ve biçimsizliğe hem de karmaşıklaşmaya ve

şekillenmeye göndermede bulunur. Ancak toz esas olarak

uygarlığa, kültüre bağlıdır.

* * *

Toz “ters” yönlere, eğilimlere sahiptir; Hem uçar hem konar,

hem dağılır hem de bir araya gelir. Toz İngilizcede fiil

olarak kullanıldığında hem tozunu almak hem de üzerine

toz serpmek anlamlarını taşır. Toz hafifliğin ve ağırlığın

sihirli bir karışımıdır! Eninde sonunda bir yere yerleşecek

olmasına karşın bunu sürekli geciktirir gibidir. Fantastik

kültürde sihirli tozlar ve pudralar uçmayla ilişkilendirilir

ve bunlar ruhu havaya, düşlerin dünyasına doğru kaldırır.

Peter Pan’da peri tozu çocukları uçurur. Polen biçimindeki

toz dölleyicidir ve bazı halk inançlarında polen yüklü

arılar perilerle ilişkilendirilir. Öte yandan geçmişte büyücüler

tarafından üretilen bazı tozların öldürücü etkilere

sahip olduğuna, bazılarının da cadıların güçlerine karşı

kullanılabileceğine inanılmıştır. Günümüzde kullananları

“uçuran” uyuşturuculardan bazıları argoda “melek tozu,”

“büyülü toz” gibi adlara sahiptir.

Toz iki taraf arasında kalan kararsız bir biçimdir; katı

ile likit arasında, bölünmezlikle bölünürlük arasında, birleşme

ile dağılma arasında. Güya tam, bütünlüklü bir

madde olan toz, bu “sözde” cisim olabildiğince saçılmış,

dağılmış bir hal arz ederken dahi asgari ya da hayali bir

bütünlüğü muhafaza ediyor gibidir.

Toz “şekilsizdir,” “amorftur,” hemen hemen boştur.

Toz herhangi bir biçimi edinme kapasitesine sahiptir. Bir

varlığın bir bütün olarak mevcudiyetini koruyabilmesi için

gerekli olduğu düşünülen hayati ıslaklıktan, nemden yoksun

olan kuru toz sanki konturları olan somut bir varlık

edinmeye susamış gibidir. Toz kendisine “telkin edilen”

biçimleri ödünç alır, bazen yumak, bazen bulut olur.

Kendisi biçimsiz ve kenarsız olan toz—üzerlerinde belirli

bir ölçüde biriktiğinde—şeylerin ana hatlarını, kenarlarını

belirgin kılar. Görünmez olan parmak izi üzerine toz

döküldüğünde görünür hale gelir. MS 79’da Pompei’de

Vezüv yanardağının patlaması sonucunda kentin üzerine

çöken kızgın küller insanların üzerini bir örtü gibi kaplayıp

zamanla katılaşmış, on dokuzuncu yüzyıldan itibaren

arkeologlar katılaşmış kül tabakasındaki oyukların içine

sıvı alçı dökerek insanların bedenlerinin ölmeden önceki

son duruşunun kalıbını çıkarmışlardır.

Şeyler tozu görünür kılabileceği gibi toz da şeyleri görünür

kılar. Işık huzmesi, içinde asılı duran tozu bakışımıza

sunarken toz da—aydınlattığı diğer şeylerle olan ilişkisinden

arındırarak—“ideal bir varoluş” kazandırdığı ışığın

kendi başına var olduğunu bize gösterir; toz hem bir şey

olduğu hem de olmadığı için yapabilir bunu!

Toz iz bırakır. Bazen terk edilmiş evlerdeki geçmiş

yaşamın, insanlardan, hayvanlardan, eşyalardan kopan

zerreciklerin oluşturduğu tozdur bu. Ya da 11 Eylül’de

İkiz Kuleler yıkıldığında enkaz kaldırma işinde çalışan çok

sayıda işçinin ciğerlerine yerleşerek zaman içinde onların

yaşamlarını sona erdiren tozdur. Bazen de kot taşlama

işçilerini, “toz hastalığı” olarak da adlandırılan Silikozis

hastalığına yakalanmalarına yol açarak öldüren tozdur.

YAŞAR ÇABUKLU

KAYNAKLAR:

Amato, Joseph A., Dust: a History of the Small and the Invisible, University of California Press, 2001.

Connor, Steven, “Pulverulence”, Cabinet, sayı 35, Güz 2009.

Didi-Huberman, Georges, Génie du non-lieu: Air, poussière, empreinte, hantise, Editions de Minuit, 2001

Pierron, Jean-Philippe, “Rites funéraires et poétique des éléments: une métaphysique de la poussière?”, Études sur la mort, sayı 121, 2002.

PENCERE

PENCERE

Duvarda açılmış bir deliktir pencere. Bu delik bize—

odanın içindeki dünyamızı terk etmeksizin—dış dünyanın

bir görüntüsünü, kesitini sunar.

Pencere bizi dış dünyaya açmakla kalmaz; aynı zamanda

dış dünyayla aramızda bir sınır oluşturur; bizi dış

dünyadan ayırır. Dışardan kepenkle, içerden perdeyle-tülle

korunmasının, açık ya da kapalı olmasının ötesindedir

sınırlayıcı gücü; daha ziyade bir çerçeve, bir “ekran” olmasıyla

ilişkilidir.

İçinde dilin de bulunduğu kültürel araçlar gibi, pencere

de dışla içi hem birleştirir hem ayırır. Dışarısını ve

içerisini kuran bir aygıttır pencere; ikisi arasındaki eşiktir.

Kapatmak zorunda olan bir boşluktur.

Pencere insanların kendilerini başkalarının bakışlarından

sakınmadığı, tanrının herkesi gördüğü bir dünyanın

sonuna işaret eder. Penceresinin arkasında duran birey

artık görülmeden görmek istemektedir.

Penceredir modern bakışı ve öznelliği kuran; içeriye

ışığın girmesini sağladığı gibi bireye ihtiyaç duyduğu “gölgeyi”

sağlayan; dışarıyı seyrederken onun kendi üzerine

düşünmesini, kendi karanlığıyla yalnız kalmasını mümkün

kılan.

                                  xxxxxx

Batı’da Rönesansla başlayan süreçte modern özne kendi

dışındaki dünyayı—araya eleştirel, estetik vb bir mesafe

koyarak—gözlemleyen birey olarak belirir. Pencere

gözlemleyenle gözlemleneni, bakanla bakılanı birbirine

bağladığı gibi birbirinden ayırır da. Pencereden görünen

dünya göz kamaştırıcı, arzulanan bir dünya olabileceği

gibi “yabancılaşmış” bir dünyadır da. Pencere, arkasında

duran bireye korunaklı bir yer sağlar görünse de bunun

bedeli bireyin dış dünya içindeki, herkesin içindeki yerini

kaybetmesidir!

Modern öznellik, penceresinden dışarı bakan, kendini

dışarıdakinin bakışından gizleyen, görülmeden gören bireyin

öznelliğidir! Evin bir beden olarak tasavvur edildiği

bir ortamda modern bedenin dışarıdan gelebilecek ihlallere,

sızıntılara karşı kendi sınırlarını korumasına benzer

şekilde evin de kendini başkalarının ihlalci bakışlarından

koruması gerektiği düşünülmektedir. “Geçirgen olmayan

pencere” aracılığıyla görünen (tabloya benzer bir şekilde

pencerede temsil edilen) dış dünya artık gözlemcinin içinde

bulunduğu odanın içine doğru devam etmemekte, odayla

karşılıklı bir ilişki içinde bulunmamaktadır. Rönesans

döneminde ortaya çıkan, görülmeden gören izleyicinin

asimetrik bakışı tek bir noktadan bakmayı temel alan bir

perspektif anlayışıyla birlikte gelişecek, giderek güçlenerek

on sekizinci yüzyılda görünmeyen bir gözlemcinin

tüm mahkûmları gözetleyebildiği panoptikon hapishane

modeline temel teşkil edecektir.

Geometrik bir noktaya indirgenmiş hareketsiz bir göze

dayalı perspektif modelini geliştiren on beşinci yüzyıl İtalyan

mimarı Leon Battista Alberti pencereyi bir tür tablo

olarak değerlendirmiştir. Pencere bir tablo gibi dış dünyanın

çerçevelenmiş imajını bakışımıza sunmaktadır. Pencere

dışarıdan gelen görüntüyü çerçevesinin içine yerleştirir.

Çerçeveleme dış dünyanın görüntüsünü düzen içine sokar.

Başka yerin çerçevelendiği tablo-pencere modeli daha sonraki

dönemlerde tiyatro sahnesinde ve sinema perdesinde

de ortaya çıkacak, penceresinin arkasında görünmeden

bakan, pasif, seyrettiğiyle karşılıklı ilişki içine girmeyen

gözlemci profili modern gösteri izleyicisinde varlığını

sürdürecektir. Pencere-sahne-ekran: birey giderek artan

ölçüde dünyayı çerçevelerin içinden görmeye itilmektedir!

Öte yandan bir noktadan bakışın efendisi olan modern

öznenin görüş alanı sınırlıdır. Pencere parçalara ayırdığı

görünür dünyanın sadece “seçilmiş” bir kesitini sunar.

Üç boyutlu dış dünyayı iki boyutlu bir yüzey üzerinde

temsil eder. Çerçevelenmiş dış dünya bir peyzaja, sahneye,

ekrana dönüşür. Pencere ekran gibi hem bir yüzey hem

de bir çerçevedir, bir görüntünün yansıtılıp çerçevelendiği

düz bir satıhtır.

                                       Xxxxx

On beşinci yüzyıl İtalya’sında çok yüksekte bulunan pencereler

dışarıyı görmeye olanak vermemektedir. Pencere

deyince esas olarak kepenk anlaşılmaktadır. Pencere kasası

üzerine—yağmurun girmesini engellemek için—yağlı

cila sürülmüş çuval bezi gerilmiştir. Pencere dışarısını göstermeyen bir tür “ekran” ve mobilyadır; evde oturanlar

taşındıklarında bu mobilyayı beraberlerinde götürmektedir.

Gündelik hayatta düz cam levha bulmak hemen hemen imkânsızdır.

On yedinci ve on sekizinci yüzyıllarda mevcut cam

levhalar aşırı pahalı, lüks malzemelerdir. Evindeki camın

arkasından dışarıdaki manzarayı seyretmek aristokrasiye,

üst sınıflara özgü bir ayrıcalık olarak belirmektedir.

Camın ucuzlaması ve cam kullanımının yaygınlaşması on

dokuzuncu yüzyılda gerçekleşecek, modern kapitalizm

1851’de Londra’da demir ve cam konstrüksiyondan yapılan

Kristal Saray’dan sonraki dönemde büyük yapıların,

gökdelenlerin yüzeyini camla kaplamaya başlayacaktır.

Modernliğin dünyadan kesitler-pencereler sunan çerçeveleri

fotoğraftaki gibi sabit görüntülere dayanabileceği

gibi sinema ya da televizyondaki gibi hareketli görüntülere

dayanabilmektedir. Yaygın olmasa da birden fazla

çerçeve yan yana sunulabilmektedir. Modernliğin avangard

sanatı, tek bir noktadan bakmaya dayalı perspektif

anlayışını sarsan deneyler gerçekleştirdiyse de bu sınırlı

kalmış, ekranı pasif bir şekilde seyreden izleyici modeli

gücünü korumuştur. Postmodern kapitalizm ise izleyiciyi

bilgisayar ekranı karşısında interaktif bir konuma

getirmesinin yanı sıra bilgisayarın masa üstünde bulunan

çok sayıdaki pencereyle tek pencerenin egemenliğine son

vermiştir! İnternette “pencere” (window) kelimesi aratıldığında

karşımıza gelen gerçek pencereden çok Windows

işletim sistemidir.

Postmodernlik modernliğin camla kapladığı yapıların

yüzeylerini, içlerini ekranlarla doldurmuştur. Bill Gates’in

Seattle’daki evi pencerelerinden ziyade ekranlarıyla ün

lüdür. Ekran artık her yerdedir; otobüsler, trenler, marketler,

alışveriş merkezleri, şehir meydanları ekranlarla

doludur. Bireyler artık dünyaya gerçek pencerelerden

ziyade ekranların sanal pencerelerinden bakmaktadır.

Postmodernite sadece bir ekran kültürü değildir; aynı

zamanda bir interaktif ekran, bir arayüz kültürüdür. İnternete

bağlı bilgisayar ekranı gerçek zamanlı ekrandır.

Kablosuz internet erişimli netbook’larla, cep telefonlarıyla

ekran artık hareketli, “göçebe” hale gelmiş, modernliğin

hareketsiz ekrana ve izleyiciye dayalı modeli sarsılmıştır.

Çok sayıda pencerenin aynı anda, bir arada var olduğu,

kesiştiği, pencerelerin akışkan hale geldiği, ekranda sürüklenip

boyutlarının ayarlanabildiği, ekranın kenarlarında

bir yere itilebildiği gibi göz önünde bir yere getirilebildiği,

çerçeve içinde çerçeve, ekran içinde ekran oluşturulabilen

bilgisayar ekranı artık gündelik gerçekliğin ayrılmaz bir

parçası haline gelmiştir.

Geç postmodern toplumda sanal çerçeveler, ekranlar

giderek daha fazla parçalı hale gelmekte, sayıları hızla

artmaktadır. Dünyayı içlerinden gördüğümüz—zaman

ve mekân olarak parçalanmış—sanal pencereler güçlerini

tekil ve ardışık olandan ziyade çoklu ve eşzamanlı olandan

almaktadır. Perspektiflerin pencerelenmiş çokluğu, ekranların

parçalanmış, akışkan yapısı bireyin klasik zaman ve

mekân algılarını sarsmakta, sanal pencereler bireyin sanal

mekânlar içindeki sörfünü yönlendirmekte, birey iletişimsel

matriks içinde belirleyici bir aktör, özne olma vasfını

giderek yitirmektedir. Gerçek dünyadaki pencerenin sanal

Windows’a örnek teşkil ettiği artık kimsenin aklına gelmemektedir. Sadece kendine referansta bulunan ekrandaki

sanal pencere gerçek pencere üzerinde egemenlik kurmuş,

“ondan daha gerçek hale gelmiştir.”

                                 xxxxx

Pencere dünyaya “doğrudan dahil olmamızı” engelleyen

bir kültürel düzenektir! Ama tarih boyunca mitler,

ayinler, kültürel, simgesel dolayımlar da “doğrudanlığı”

engellememiş midir? Kültür, dil “doğaya yabancılaşmayı”

artırmamış mıdır? İnsanlık değişik biçimler altında dünyayı

çerçeveler içine sokmaya çalışmamış mıdır?

Pencerenin, çerçevenin “dışındaki,” “ötesindeki” dünya

“gerçek, hakiki” dünya mıdır? Hayır; çünkü kültürün

dışı olmadığı gibi, kültürün, söylemin dışında bir “hakikat”

de yoktur.

Ama insanlar kültürü “kuran” araçlar, dolayımlar, tertibatlar,

aygıtlar yarattıkları gibi onu “aşındıran” düzenekler

de yaratırlar! Ve kültür aşındırılarak kurulur aynı zamanda.

Pencere dışarıdaki dünyayı bir peyzaj olarak kurarken

içerisini bireyin mahremiyet alanı olarak kurar. Pencere

sayesinde başkalarının bakışından korunmuş birey bakışını

kendi içine çevirir. Pencere bireyin hem dış dünyayla

hem de kendiyle olan mesafesini, bireyin içindeki gölgeyi

ve karanlığı artırır.

Bu karanlık, pencerenin “şeffaflığa,” içinden geçen bakışın

“doğrudanlığına” göndermede bulunmasına karşın

arkasındaki öznenin alanına opak, saydam olmayan bir

nitelik kazandırmasıyla da ilişkilidir. Kültürün kodlarıyla

pencerede temsil edilen dış dünya mahremiyetin kodlarıyla

oluşturulmuş öznenin karanlığının eşlikçisidir.

“Yitirilmiş” şeffaflıkla bireysel karanlığın en yakından

temas ettiği yerdir açık pencerenin eşiği; yüzeyle derinliğin

buluştuğu yerdir! Eşiğin dışındaki uçurum insanın

karanlığına seslenir, onu çağırır. Kültürün yol açtığı acı

kültürün yarattığı çerçevenin içinden geçerek atlanan boşlukta

son bulur.

YAŞAR ÇABUKLU

KAYNAKLAR:

Wajcman, Gérard, Fenêtre: Chroniques du regard et de l’intime, Editions Verdier, 2004.

Wajcman, Gérard, “Intimate Extorted, Intimate Exposed,” S: Journal of the Jan van Eyck Circle for Lacanian Ideology Critique 1, 2008.

Friedberg, Anna, The Virtual Window: From Alberti to Microsoft, MIT Press, 2009.

Chan, Paul, “Untitled (Behold, I Show You a Mystery)”, Fillip 7, Kış 2008.

Krysmanski, H.J., WINDOWS, Exploring the History of a Metaphor, www.uni-muenster.de/PeaCon/psr/pn/05-krys-windows.pdf

Teyssot, Georges, Fenêtres et écrans: entre intimité et extimité, http://revues.mshparisnord.org/appareil/genPDF.php?id=1005

KORKUNUN MİMARİSİ VE KAPALI YERLEŞMELER

KORKUNUN MİMARİSİ VE KAPALI YERLEŞMELER

En çok ABD’de yaygın olmakla birlikte Avrupa’da, Asya’da, Latin Amerika’da, Avustralya’da, Güney Afrika’da, Ortadoğu’da ve Türkiye’de de sayıları hızla artan kapalı yerleşmeler (Gated Communities) çeşitli adlarla anılıyor: kapılı topluluklar, güvenlikli siteler, kapalı topluluklar, kapalı siteler, yüksek korumalı siteler, korunaklı konut siteleri vb. Kapalı yerleşmelerin çevresi genellikle duvarlarla veya demir parmaklıklarla çevrili oluyor, sitenin kapısında/kapılarında özel güvenlik görevlileri giriş çıkışları kontrol ediyor, bazı uygulamalarda sitede oturan kişinin onayı alınmadan kapıdan içeri misafir sokulmuyor. Kapalı yerleşmeler antikçağın ve ortaçağın etrafı duvarlarla çevrili kentlerine benzetiliyor. Ancak aralarında önemli bir fark var: çeşitli toplumsal kesimleri içinde barındıran, heterojen eski kentlerin etrafındaki surlar kenti dış düşmanlara karşı korurken, orta ve üst sınıflardan insanları içinde barındıran, kent merkezlerinden görece uzak yerlere kurulan, sakinlerinin gelir düzeyi, tüketim alışkanlıkları ve yaşam tarzı itibariyle görece homojen bir görünüm arz eden günümüzün kapalı yerleşmelerinin etrafını çeviren duvarlar site sakinlerini kentteki diğer yurttaşlardan, özellikle yoksullardan, “renklilerden”, “ötekinden “ korumayı amaçlıyor. İstanbul’da bulunan Kemer Country’nin bülteninde şu cümle yer alıyor: “Kemer Country’yi şehirden gelebilecek herhangi bir istila olasılığına karşı korumak için elimizden geleni yapmalıyız.”

Batı’da, modern anlamda, kenti yoksullardan gelebilecek tehlikelere karşı koruma çabaları XIX. yüzyılda yoğunlaştı. Paris’te askeri kışlaları yoksul bölgelere en kısa şekilde bağlayan geniş bulvarlar açıldı, gecekondu bölgeleri askeri araçların girebileceği genişlikte caddeler tarafından yarıldı, kentteki sokaklar bireysel düzenli bir yaya akışını kolaylaştıracak ama insanların toplanmasını güçleştirecek şekilde tasarlandı, kent trafiği ve toplu ulaşım saatleri yoksulların kent merkezine ulaşmasını zorlaştıracak şekilde düzenlendi. XIX. yüzyılda ABD’de ve İngiltere’de içlerinde zenginlerin oturduğu kapalı yerleşmeler ortaya çıktı. Edward J. Blakely ve Mary Gail Snyder’in belirttikleri gibi XX. yüzyılın ilk yarısında ABD’de Hollywood’daki zenginler etrafı duvarlarla, parmaklıklarla çevrili bölgelerde oturuyorlardı. Ancak bu tür yerleşmeler toplumun çok küçük bir kesimiyle sınırlı kalmaktaydı. ABD’de kitlesel ölçekteki ilk kapalı yerleşmeler 1960 sonlarında Florida’da emekli siteleri biçiminde ortaya çıktı ve 1970’li yıllarda tatil yerlerine, orta sınıf banliyölerine ve diğer bölgelere yayıldı. 1980’lerdeki neo-liberal dönemde kapalı yerleşmeler yeni orta sınıf içinde yaygınlaşmaya başladı ve 1990’larda patlama yaptı. Günümüzde metropolitan bölgelerde yeni kurulacak yerleşmelerin önemli bir bölümü (bazı bölgelerde yarıya yakını) kapalı yerleşmeler olarak kurulmaya başladı.

Kent merkezinden uzak yerlerde kurulan kapalı yerleşmeler bazen banliyölerle, alt kentlerle ilişkilendirilse de arada önemli farklar mevcut. İkinci Dünya Savaşından sonraki dönemde ABD’de klasik orta sınıfın oturduğu banliyölerin yapısıyla günümüzde yeni orta sınıfların oturduğu kapalı yerleşmeler birbirinden oldukça farklı. İkinci Dünya Savaşı sonrasındaki sosyal refah devleti modelinde orta sınıfların yanı sıra, işçi sınıfını da içine alan bir yurttaşlık ideali mevcuttu. Modern toplumun, kentin kamusal mekanlarını ortak bir şekilde kullanan bütünleşmiş yurttaşlar topluluğu miti varlığını sürdürmekteydi. 1970’lerden sonra post-fordist ekonomiye geçilmesi ve neo-liberal politikalar sonucu sosyal refah devleti dönemi sona erdi, işsizlik ve yoksulluk tırmanmaya başladı. Klasik orta sınıfların yaşadığı banliyölere yoksulların ve siyahların yerleşmeye başlamasıyla birlikte bu bölgeler yeni orta sınıfın yaşamak istediği yerler olmaktan çıktı. Kapalı yerleşmeler statüye ve yaşam tarzına önem veren, medyanın alt sınıfları ve yoksul siyahları suçlulaştıran söyleminin etkisi altına giren yeni orta sınıf için yeni bir yaşam alanı olarak pazarlanmaya başladı. Devletin kamu yararı anlayışından uzaklaşmasıyla birlikte kentteki kamusal mekanların özelleştirilmesi hızlandı. Tehlikeli ve riskli alanlar olarak sunulan kamusal alanlar kameralarla ve güvenlik görevlileriyle denetlenmeye başladı ve bu durum artık kentin kamusal mekanını yoksul insanlarla paylaşmak istemeyen yeni orta ve üst sınıfların kent merkezinin dışındaki güvenlikli yerleşmelere taşınmasını hızlandırdı. Teresa Caldeira’nın söylediği gibi kamusal alanların ortak ve genel kullanımını öngören modern ideal günümüzde son buldu. Yeni söylem orta ve üst sınıflara tehlikeli addedilen yoksullardan uzak durmalarını ve homojen adacıklarda yaşamalarını önermekteydi. Medya suçu ve şiddeti abartarak yansıtmaktaydı. Blakely ve Snyder ABD’de 1981-1989 arasında kentlerdeki şiddet içeren suç oranının yüzde yirmi beş azaldığına dikkat çekeceklerdi. Aynı bölgede bulunan kapalı ve açık yerleşmeler arasında suç oranları açısından bir fark yoktu. Setha Low’a göre diğer orta sınıf banliyöleriyle karşılaştırıldığında kapalı yerleşmelerin sakinlerinin güvenliğini arttırdığına ilişkin herhangi bir kanıt bulunmamaktaydı. Kent içindeki suç oranlarındaki artışla kapalı yerleşmelerin sayısındaki artış arasında bir doğru orantı mevcut değildi. Yüksek duvarlar ve kapılar yaşamın değil yaşam tarzının korunmasına hizmet etmekteydi. Kapalı yerleşmeler korku ve güvensizlik duygusu üretmekteydi.

ABD’de insanların yaşadıkları mekanların güvenliğinin sağlanmasına ilişkin görüşler başlarda insan ilişkilerine dayanmaktaydı. Jane Jacobs 1961’de yayınlanan The Death and Life of Great American Cities adlı kitabında mahallede, sokakta, caddede bulunan insanların doğal, kendiliğinden bir şekilde çevreyi gözetim altında tutmasının önemini vurgulayacaktı. Çeşitlilik içeren, insanların sık sık birbiriyle karşılaştığı mahalleli yaşamı doğal bir güvenlik sağlamakta, insanlar bilinçli olarak izlemeseler de kimin nereye girip nereden çıktığını görmekteydi. Mahalledeki rutin yaşam içinde kolektif olarak üretilen doğal gözetim etkin bir kontrolün oluşmasına imkan vermekteydi. Jacobs’un yaklaşımı paylaşılan bir kamusal alana değer vermekteydi. Kentteki sosyal konutlarda suçun engellenmesine yönelik çalışmalar yapan Oscar Newman 1972 yılında yayımlanan Defensible Space adlı kitabında sitelerdeki ortak mekanların bunlar üzerindeki gözetimi arttıracak biçimde nasıl tasarımlanabileceği üzerine görüşler öne sürecekti. Mekan doğru bir biçimde tasarımlandığı takdirde kendi kendini savunur hale gelecekti. Newman’ın önerileri arasında daha az sayıda ailenin kullanımına açık küçük koridorlar yapılması, binaların dikdörtgen yerine L şeklinde inşa edilmesi, kapıların ve pencerelerin caddeden görülebilecek yerlere konması, konutların güvenli bölgelere bitişik olması gibi önlemler bulunmaktaydı. Newman mimari tasarım vasıtasıyla toplu konut sakinlerinin, yakınlarındaki umuma açık yerleri kontrol etme ve gözetim altında tutma yeteneğini arttırmak istiyordu.

1970’li yıllar kentsel tasarım aracılığıyla suçun önlenmesi yolundaki görüşlerin mimari söylem içinde giderek artan bir şekilde telaffuz edildiği yıllardı. 1980’ler sonrası dönem kentsel mekanların militarizasyonuna yönelik çabalara tanık oldu, askeri mimarinin sivil mimari üzerindeki etkisi artmaya başladı. Neo-liberal devletin kontrol ve güvenlik işlevlerinin artmasının yanı sıra metalaşan güvenlik özelleştirildi. Kamusal mekanlar, caddeler, parklar sosyalleşme mekanları olmaktan çıkıp suçla ve tehlikeyle özdeşleştirildi ve kameralar ve polis tarafından gözetim altına alındı. Parklara insanların üzerinde yatamayacağı biçimde yapılan banklar yerleştirildi, yoksulların uyuyabileceği bina kenarlarına fıskiyeler kondu. Çok sayıda kamusal mekanı satın alan özel sermaye gurupları bu yerlerin güvenliğinin sağlanması için özel güvenlik şirketleriyle anlaştı ve polisle yakın ilişkiler içine girdi. ABD’de yeni kamusal mekanların tasarımında güvenlik birincil faktör haline geldi. Mike Davis’in belirttiği gibi Los Angeles emniyet müdürlüğü kent merkezinin tasarımında önemli bir rol oynamaktaydı. Hiçbir büyük proje polisin onayı olmadan gerçekleşemiyordu. Los Angeles’ta alarm sistemleriyle donatılmış özel konutlar üzerlerine cam kırıkları yerleştirilmiş yüksek duvarlarla çevrildi, kapılara “içeri girmeye çalışanlara silahla karşılık verilir” tabelaları asıldı. Kentlerde klasik kamusal mekanların ortadan kaldırılmasını ulaşım düğümleri üzerinde kurulan güvenlikli yeni özel kamusal mekanların, dev alışveriş merkezlerinin (shopping mall) yaygınlaşması izledi. Bu dev alışveriş merkezleri kapalı yerleşmeler gibi kendilerini içinde bulundukları bölgeden soyutlamışlardı ve dış görünüşleri bir kaleyi andırıyordu. Etrafları yoksulları uzakta tutmayı amaçlayan “görünmez” işaretlerle çevriliydi. Orta sınıfların arabalarıyla geldiği bu merkezlerin etrafı tellerle çevrili otoparkları özel güvenlik görevlileri tarafından denetlenmekteydi.

Kim Dovey “Safety and Danger in Urban Design” adlı yazısında (1998) emniyetsiz ve tehlikeli addedilen kent yaşamına bir alternatif olarak sunulan dev alışveriş merkezlerinin dışa kapalı, korunaklı, istikrarlı, her şeyin “normal” ve önceden kestirilebilir olduğu ortamında farklı, sıra dışı olan davranışların yönetim tarafından kontrol altında tutulduğunu söyleyecekti. Bu mekanlarda farklı ve eksantrik olana ancak ehlileştirilmiş ve güvenli olması ve tüketime hizmet etmesi koşuluyla izin verilmekteydi. Kentteki diğer kamusal mekanlar da dev alışveriş merkezlerinin kontrollü ortamına benzetilmeye çalışılmakta, güvenliğin üretiminden aynının üretimine doğru yol alınmakta, farklılıkla tehlike arasındaki ayrım ortadan kalkmaktaydı. Dev alışveriş merkezleri Steven Flusty’nin yasaklayıcı mekanlar olarak adlandırdığı mekanlardan sadece biriydi. Flusty ‘ye göre kent merkezlerindeki atriyumlar, kapalı yerleşmeler ve ticaret merkezleri de uygunsuz, tehlikeli gördükleri kişileri sistematik bir biçimde dışlıyorlardı. Üst sınıflar kendi yaşamlarını yoksullardan giderek ayırmakta, kendilerine güvenlikli, özel tüketim, eğlence, iş ve konut kaleleri inşa ederek kendilerini kentteki ortak yaşamdan soyutlamaktaydı. Yurttaşların kamusal yaşama ortak katılımını öngören modernist mit son bulmuş, kamusal alanı sınıfsal sürtüşmelerin patlamasını engelleyen bir emniyet subabı olarak gören yaklaşım gözden düşmüştü. Eşitsizliklerin hızla artması ve keskinleşen toplumsal ayrışma kentteki mekansal ayrışmanın en önemli nedenlerinden biriydi. Varsılların başlattığı mekansal ayrışma, alt sınıfları, renklileri dışlayan orta ve üst sınıfların korunaklı kalelerinin güçlenmesi; bu gelişmeler “ötekine karşı hoşgörü”, “kültürel çeşitlilik”, “ farklı olanla bir arada yaşama” vb. post modern yaklaşımların dolaşıma çıktığı bir döneme denk düşmekteydi.

Batıda kent merkezinin dışına, alt kentlere yönelik büyüme XX. yüzyılın ikinci yarısında giderek ivme kazandı. Nan Ellin’in “Shelter from the Storm or Form Follows Fear and Vice Versa” adlı yazısında dikkat çektiği gibi (Architecture of Fear’in içinde) Paris’te 1968 olaylarından sonra Üniversitelerin bazı kampüsleri kent dışına taşındı. Paris’in dış banliyölerinde beş yeni yerleşim bölgesi kuruldu ve bunlar merkeze yakın banliyölerin radikal politikasını yumuşattı. Daha sonraki dönemde ABD’de bir çok şirketin genel merkezi kent merkezlerine oranla daha iyi kontrol altında tutulan alt kentlerdeki ofis parklarına, şirket kampüslerine, kenar kentlere taşındı. Kent merkezlerindeki yüksek maliyet, güvenlik vb. sorunlar nedeniyle konut, sanayi, ticaret, perakende sektörleri alt kentlere doğru kaymaya başladı. Öte yandan XIX. yüzyılda ve XX. yüzyılın ilk yarısında kentleri “eşit bir dağılımla” otoyol, demiryolu, enerji ve iletişim ağlarıyla, altyapı sistemleriyle donatan modern ulus-devlet anlayışı 1980’ler sonrasının neo-liberal toplumunda son buldu. Devlet yoksulların yaşadığı bölgelere alt yapı hizmetleri götürmekten imtina etmeye başladı, özel sektörle işbirliği halinde alt yapı yatırımlarını orta ve üst sınıfların yaşadığı, çalıştığı, alışveriş yaptığı, eğlendiği, yatırım yaptığı mekanlara yöneltti.

Stephen Graham ve Simon Marvin’e göre günümüzde kentin mekansal görünümü bölük pörçük bir biçim aldı. Dünyadaki bir çok kentin fiziksel yapısı dev hücresel kümeler halinde parçalara ayrıldı. Bu paketlenmiş peyzajlar isteğe göre düzenlenmiş, güvenliği sağlanmış şirket, tüketim, araştırma, transit, borsa, sağlık hizmeti mekanlarından oluşmaktaydı ve her biri kendini otoyol şebekelerine, global telekomünikasyon bağlantılarına, birinci sınıf enerji ve su kaynaklarına yöneltmişti. Teknolojik altyapıların desteklediği bu mekanlar klasik kente sırt çevirmişler, istenmeyen kullanıcıları dikkatlice filtreden geçirmeye başlamışlardı. Bu mekanlar arasındaki ulaşım da bir çok durumda özel yollar, özel alışveriş caddeleri vasıtasıyla gerçekleşiyor, kapalı yerleşmelerden camları koyu renkli arabalarıyla yola çıkan yeni seçkinler çevreye temas etmeden, istenmeyen sosyal temaslardan kaçınarak dev alışveriş ve eğlence merkezlerine, ofis parklarına güvenli bir şekilde ulaşıyorlardı. Rowland Atkinson ve John Flint “Fortress U.K.? Gated Communities, the Spatial Revolt of the Elites and Time-space Trajectories of Segregation” adlı yazılarında (2004) daha büyük bir network içindeki korunaklı düğümler olan kapalı yerleşmelerin sakinlerinin kent nüfusunun çoğunluğunun bakışlarından gizlenmiş bir biçimde hareket ettiklerini söyleyecekti. Ulaşım mekanlarının özelleştirilmesi sonucu kapalı yerleşmelerle varış yerleri arasında güvenlikli bağlantılar, tünel benzeri güzergahlar oluşmuştu. Korunaklı kaleler çevrelerindeki sosyal koşullardan kopuk hareket biçimleri vasıtasıyla birbirlerine bağlanıyorlardı.

Kapalı yerleşmeler toplumsal eşitsizliklerin arttığı, sosyal refah devletinin yok olmaya yüz tuttuğu, toplumsal heterojenliğin bir tehlike olarak görülmeye başladığı, aynı kente ait olma duygusunun ortadan kaybolduğu, orta ve üst sınıfların kamusal, toplumsal yükümlülüklerinden feragate yöneldiği koşulların ürünüydü. ABD’de kapalı yerleşmelerin yükselişi siyahların mahallelerinin hızla gettolaşması ile el ele gitmekte, kentler “balkanlaştırılmaktaydı”. Elitler eğitim, sağlık, sosyal güvenlik gibi gereksinimlerini piyasadan sağlamakta, kamusal alandan çekilerek müstahkem kaleler içinde yaşamaya yönelmekteydi. Anthony Giddens’e göre bu durum toplumdaki ayrıcalıklı kesimlerin gönüllü olarak tercih ettiği bir dışarıda kalma isteğini yansıtmaktaydı. Oysa toplumdaki fırsat eşitsizlikleri sonucu gettolarda yaşamaya mahkum olan insanlar için istenmeden maruz kalınan bir dışlanma söz konusuydu.

Kent merkezlerinin dışında kurulan etrafları duvarlarla çevrili kapalı yerleşmeler kamusal bir alanın özelleştirilmesine dayanmaktaydı. Yerleşme içindeki yollar, parklar, tenis kortları vb. site sakinlerinin özel ortak mülküydü ve yerleşme dışındakilerin bu alanlara girmesi yasaktı. Kapalı yerleşmelerin sakinlerinin oy kullanarak seçtiği, özerk bir yönetim oluşturan ev sahipleri dernekleri yerleşmedeki bir çok kamu hizmetinin sağlanmasını üstlenmişti. Site sakinlerinden topladığı aidatlarla piyasadan özel güvenlik hizmeti satın alıp yerleşmenin güvenliğini sağlayan, yolların tamiri, çimlerin kesilmesi, çöplerin toplanması vb. hizmetleri gerçekleştiren yönetim, içinde bulunduğu bölgedeki yerel yönetimden , belediyeden bağımsız bir yapı oluşturmuş, bölgenin sorunlarına ve gereksinimlerine sırtını dönmüştü. Belediyeler kapalı yerleşmelerden memnundu, çünkü bu yerleşmeler belediyeye yük olmadan kendi altyapılarının bakımını, kamusal hizmetleri kendileri gerçekleştiriyor, yerleşmelerdeki evlerin değerleri yüksek olduğu için belediyelere yüksek emlak vergileri ödüyorlardı. Öte yandan ABD’de bazı kapalı yerleşmelerin sakinleri yerleşmedeki özelleştirilmiş kamusal hizmetler için ev sahipleri derneğine zaten aidat ödediklerini, ayrıca belediyelere yerel vergileri ödemenin çifte vergilendirme anlamına geldiğini öne sürerek vergi indirimi ya da muafiyeti talep etmekteydi

Bir tür özel ortak mülkiyete, kamusal yaşamın özelleştirilmesine dayanan kapalı yerleşmeler bir özel ütopya olarak pazarlanıyorlardı. Evan McKenzie’ye göre bu ütopyanın hakim ideolojisi bireysel çıkarların mutlaklaştırılmasına dayanmaktaydı. Mülkiyet hakları ve mülk değerleri topluluk yaşamının odağında yer almaktaydı. Sosyal organizasyonun temeli homojenlik ve dışlamaydı. Öte yandan bu özel ütopyadaki yaşamı düzenleyen kurallar liberal demokrasinin normlarıyla uyuşmazlık içindeydi. Ev sahipleri derneklerinin yetkileri sivil özgürlük nosyonlarıyla sınırlandırılmamıştı. Kapalı yerleşmelerin yönetimleri sitedeki yaşama ilişkin çok sert kurallar koyabilmekteydi. Bazı yerleşmelerde ikamet edebilmek için çiftlerin belirli yaş aralıkları içinde olmaları zorunluydu, dışardan gelen misafirlerin ziyaret saatlerine ve sıklığına ilişkin kısıtlamalar mevcuttu; evde yaşayan çocukların sayısı, ev hayvanlarının büyüklüğü, evin dış boyasının rengi, bahçeye ekilecek çiçeklerin cinsi kurallara tabiydi.Yaşlı bir kadın evinin önündeki arabanın içinde yaşlı erkek arkadaşıyla öpüştüğü için para cezasına çarptırılmıştı. Tüm bunlara rağmen kapalı yerleşme sakinleri özgürlük yerine kuralların ve düzenin egemenliğini baştan kabul etmekteydi. Paketlenmiş bir yaşam tarzının egemen olduğu bu yerleşmeler kent ortamı içinde karşılaşılabilecek tesadüfi risklerden, tehlikelerden, beklenmedik sürprizlerden arındırılmış, güvenlik bir prestij biçimi haline gelmişti. Site yaşamındaki çoğu şey önceden kestirilebilir nitelikteydi. Ancak kent sokaklarının spontane yaşamından, zevklerinden mahrum bir düzenli hayatın, her şeyin kurallara bağlı olduğu “iyi yönetimin” sonucu can sıkıntısıydı ve yerleşme yönetimleri sakinlerini eğlendirmek için temalı parklardaki paketlenmiş eğlenceleri andıran eğlenceleri, serbest zaman faaliyetlerini organize etmekteydi. Kapalı yerleşmeler sakinlerine dünyanın birçok yerinde benzer şekilde tasarlanıp paketlenen “yönetilen mekanlara” özgü bir yaşam tarzı sunmaktaydı. Hatice Kurtuluş’a göre 1990 sonlarında İstanbul ve Ankara kentlerinin küresel yeni tüketim kültürüyle bütünleşen ve yeni bir yaşam tarzı arayışı içinde olan orta ve üst-orta sınıfları, satın alma güçleri ve tüketim kalıpları birbirine benzeyen insanların yaşadığı kapalı yerleşmelere yönelmişlerdi.

Kapalı yerleşmeler modern kapitalizmin “ulusal birlik” ideolojisinin sarsıldığı, cemaatleşme, kabileleşme eğilimlerinin güçlendiği post modern koşulların ürünüydü. Kapalı yerleşmelerin reklamlarında homojen bir topluluk, bir tür mahallelilik ideali öne çıkarılmaktaydı. Ancak mahallelilik canlı bir kolektif yaşamın var olduğu bir yer üzerinde oluşurken kapalı yerleşmeler steril, “inorganik, ruhsuz” bir mekan olarak belirmekteydi. Kapalı yerleşmelerin orta ve üst-orta sınıflardan gelen bireyci sakinleri kamusal bir alanın özelleştirilmesine dayalı bir topluluğun hissedarlarıydı ve topluluktaki insanlarla ortak paydaları tüketim alışkanlıkları, statü ve imaj temelinde oluşmaktaydı. Hal böyle olunca bu topluluklardaki insanlar arasındaki ilişkiler, topluluk hayatına katılım asgari düzeyde kalıyor, insanlar kendilerini içinde yaşadıkları topluluğa ait hissetmiyor, ortak bir sorumluluk duygusuna sahip bir topluluk oluşamıyordu. Komşuluk ilişkilerinde standart nezaket klişelerinin egemen olduğu bu topluluklarda doğal etkileşim biçimlerinin yerini kodlanmış, nizam içine sokulmuş davranışlar almıştı. Yönetimin koyduğu, topluluktaki bireyler arasındaki ilişkileri düzenleyen kurallar komşular arasındaki ihtilafların minimum düzeyde tutulması yönünde bir baskı oluşturuyordu. Öte yandan eski mahallelerde kendiliğinden ya da ortak çabayla oluşan güvenlik kapalı yerleşmelerde yerini yönetimin sağladığı özel güvenliğe bırakmıştı. Bu yerleşmelerde kimse kendini komşusunun güvenliğinden sorumlu hissetmiyordu. Düzenliliğin ve güvenliğin ön plana çıkarıldığı kapalı yerleşmeler aslında sakinlerinde korku ve güvensizlik duyguları üretmekte, onların duvarların dışında yer alan “yaşayan dünyaya” karşı bir paranoya geliştirmesini teşvik etmekteydi.

YAŞAR ÇABUKLU

KAYNAKLAR:

Setha Low, Behind the Gates: Life, Security, and the Pursuit of Happiness in Fortress America, Routledge, 2004, 288 s.

Teresa Caldeira, City of Walls: Crime, Segregation, and Citizenship in Sao Paulo, University of California Press, 2001, 473 s.

Mike Davis, City of Quartz: Excavating the Future in Los Angeles, Verso, 2006, 480 s.

Der. Nan Ellin, Architecture of Fear, Princeton Architectural Press, 1997, 320 s.

Der. Hatice Kurtuluş, İstanbul’da Kentsel Ayrışma: Mekansal Dönüşümde Farklı Boyutlar, Bağlam Yayıncılık, 2005, 307 s.

Edward J. Blakely and Mary Gail Snyder, Fortress America: Gated Communities in the United States, Brookings Institution Press, 1999, 208 s.

Steven Flusty, Building Paranoia: the Proliferation of Interdictory Space and the Erosion of Spatial Justice, Ram Distribution, 1994, 60 s.

Stephen Graham and Simon Marvin, Splintering Urbanism: Networked Infrastructures, Technological Mobilities and the Urban Condition, Routledge, 2001, 512 s.

Evan McKenzie, Privatopia: Homeowner Associations and the Rise of Residential Private Government, Yale University Press, 1996, 245 s.

Oscar Newman, Defensible Space: Crime Prevention Through Urban Design, the Macmillan Co., 1972

Jane Jacobs, the Death and Life of Great American Cities, Random House, 2002, 472 s.

EV YENİLEME, KÜÇÜK TAMİRATLAR VE ANA AKIM KENDİN YAP KÜLTÜRÜ

EV YENİLEME, KÜÇÜK TAMİRATLAR VE ANA AKIM KENDİN YAP KÜLTÜRÜ

Batı’da kapitalizm gelişmeye başlamadan önce ev ve çalışma mekanları birbirinden ayrılmamıştı. Evde/ev çevresinde el emeğine ve becerisine dayalı işler yapan çiftçiler ve zanaatkarlar evlerindeki tamiratları ve değişiklikleri bizzat kendileri yaparlardı. XVIII. yüzyılın ikinci yarısında sanayinin gelişmeye başlamasıyla birlikte erkekler evden koparak fabrikalarda çalışmaya başladı, kendi kendine yetmeye dayalı ev ekonomisi güç kaybetti. Gücünü el becerisinden alan bağımsız erkek zanaatkar fabrikadaki makine sisteminin işleyişine tabi vasıfsız işçiye dönüştü. Öte yandan XVIII. yüzyılda sanat ile zanaat arasındaki ayrım çizgisi daha da belirginlik kazandı, sanat kamusal alanın hakimi haline gelmeye başlayan –orta sınıftan- erkeğin uğraşı olarak görülürken zanaat, özellikle el zanaatları ev yaşamıyla özdeşleştirilen kadına uygun bir uğraş olarak kuruldu. Clive Edwards “ ‘Home is Where the Art is’: Women, Handicrafts and Home Improvements 1750-1900” adlı yazısında ( Journal of Design History, Cilt 19, Sayı 1, 2006) XVIII. yüzyılda her cinsin farklı becerilere sahip olduğunun varsayıldığını, duygularla ve basit düşünceyle özdeşleştirilen kadınlar için amatör uğraşların, yüksek muhakeme gücüyle özdeşleştirilen erkekler için profesyonel uğraşların uygun görüldüğünü söyleyecekti. Evi süsleme ve güzelleştirme rolü verilen kadınlar nakış işliyor, koltuğa kumaş döşüyor, kurşunu süsleme amacıyla çiçek biçiminde oyuyor, ipek ya da kağıt üzerine boya yapıyor, yastıklara dantel dikiyor, kuş tüylerinden, kurutulmuş çiçeklerden, deniz kabuklarından süs eşyaları yapıyordu. Kadınların yaptığı el işleri kadınlığın ifadesi olarak görülüyor sanat olarak değil zanaat olarak sınıflandırılıyordu. Kadınlara uygun görülen –özellikle de dikkatli ve ayrıntılı bir çalışma gerektiren- ev zanaatlarının çoğunun kadınlıkla özdeşleştirilen titiz çalışma, sabır, azim gibi erdemleri simgelediği varsayılmaktaydı. Örgü örmenin, dikiş dikmenin kadınlıkla özdeşleştirildiği Viktoryen XIX. yüzyılda ev zanaatları evde bir tür inziva hayatı yaşayan orta sınıftan kadınları can sıkıntısından koruyan uğraşlar olarak görülmekteydi. Öte yandan tutumluluğun öne çıkarıldığı bu dönemde kadının yaptığı el işleri aileye tasarruf sağlaması açısından da takdir görmekteydi.

XIX. yüzyılda ABD’de orta sınıftan erkekler evlerinde yenileme ve tamirat işlerini yapmaya gönüllü değildi, bu tür işler genellikle belirli bir ücret karşılığında dışarıdan profesyonellere yaptırılırdı. Steven M. Gelber’in “ Do-It-Yourself: Constructing, Repairing and Maintaining Domestic Masculinity” adlı yazısında belirttiği gibi (American Quarterly 49.1, 1997) XIX. yüzyılın son döneminde erkekler çekiç ve testere kullanarak evde küçük tamiratlar yapmaya başladı. Cinsler arasında kurulmuş işbölümüne uygun olarak kadınlar erkeğin alanı olarak kabul edilen ahşap işlerine karışmazlar, dikiş dikerler, mum ve renkli kağıttan dekoratif objeler yaparlar, buna mukabil erkekler iğne ipliğe ellerini sürmezlerdi. Öte yandan bu dönemde erkekliğe, erkek kimliğine ilişkin endişeler artmaya başlamıştı. Sanayileşmeyle birlikte geleneksel zanaatkarın erkekçe bağımsızlığının ortadan kalkmasının yanı sıra özellikle beyaz yakalı işçiler yaptıkları işin onları kibarlaştırdığını, erkekliklerini kaybetmeye başladıklarını düşünüyorlardı. XIX. yüzyıl sonunda kadınların da iş hayatına girmesi erkeklerin kaygılarını daha da arttırmıştı. Fabrikadaki iş erkeğin bireysel kimliği için temel bir kaynak olmaya devam etmekle birlikte onun kendisini bir erkek olarak hissetmesi açısından serbest çalışmaya oranla daha az tam, daha az tatmin edici hale gelmeye başlamıştı. Viktoryen erkekler yeni bir erkeklik anlayışı oluşturma mecburiyetiyle karşı karşıya kalmışlardı.

ABD’de XX. yüzyılın başlarında profesyonel erkek zanaatkarlığının, sanayi öncesine ait bağımsız çalışan erkek imgesinin varlığını sürdürdüğü banliyölerde eve ilişkin bir erkeklik gelişmeye başladı. XIX. yüzyılda erkekler evde sadece ufak çapta tamirat ve bakım işleriyle uğraşır zanaatlarla hiç ilgilenmezken XX. yüzyılın başlarında The Arts and Crafts Movement’ın gelişmesiyle birlikte evde bir şeyler inşa etmek erkeklik repertuarının bir parçası haline geldi. Evin yenilenmesine yönelik uğraşlar ofisten canlılığını yitirmiş bir şekilde eve dönen erkeklerin tedirgin zihinlerini sakinleştiren bir eğlence olarak görülmekteydi. XX. yüzyılın ilk on yıllarında devlet okullarında el becerilerini geliştirmeye yönelik dersler verilecekti. Bu süreçte evdeki yenileme ve tamiratların dışarıdan profesyonel kişilere yaptırılması yerine evin erkeği tarafından yapılması gitgide yaygınlaştı. Popular Mechanics gibi dergilerin de etkisiyle ev bir hobi, serbest zaman nesnesi, meşgale kaynağı haline geldi. 1920’lerin sonlarında ev tipi elektrikli el aletlerinin yaygınlaşmasıyla birlikte ev yenileme ve tamiratı erkeğin kendini özdeşleştirdiği, kimliğini kurduğu bir tatmin ve zevk aracına dönüştü. 1930’lardaki ekonomik kriz döneminde bu uğraşlar hem paradan tasarruf etmeye yaradı hem de krizin sarstığı erkek kimliğine destek oldu. Alet kullanmanın kişiyi erkek kıldığı düşünülmekteydi. Erkeklerin savaşa gittiği ikinci dünya savaşı döneminde evdeki tamiratları kadınlar üstlendi.

Ev yenileme ve ev tamiratı esas olarak ev sahibi orta sınıftan erkeğin işiydi. ABD’de 1890-1930 arasında ev sahiplerinin oranı üç misli artmıştı. XX. yüzyılda yapılan evlerin birçoğu öncekilerden farklı olarak –kolaylıkla atölyeye dönüştürülebilecek- bir garaja ya da bodruma sahipti. Zaman içinde ev banliyölerde yaşayan mülk sahibi erkekler için bir hobi haline getirilecekti. Kendin yap (Do-It-Yourself, DIY) deyimi ilk defa 1912’de Suburban Life adlı dergideki bir makalede kullanıldı. Makale erkekleri evin içinin boyanması için profesyonel boyacı tutmak yerine bu işi bizzat kendilerinin yapması için teşvik etmekteydi. 1920’lerin sonlarına gelindiğinde ev yenileme ve tamirinde kullanılan aletlere ve ekipmana ilişkin kitlesel ölçekte bir piyasa oluşmuş, yapı malzemeleri kataloglarında her şeyi bulmak mümkün hale gelmişti. Öte yandan ev yenileme çabaları ulusal bir boyuta da sahipti. ABD’de 1934’te çıkarılan Ulusal Konut Kanunu ulusun ev stokunu modernize ederek krizdeki ekonomiyi canlandırmayı amaçlıyordu. Bu kanun çerçevesinde evini yenilemek isteyen ev sahiplerine kredi verilmekteydi. Öte yandan yoksul kesimler için eve ilişkin tamiratlar zevk için yapılan bir hobi değildi. Paul Atkinson “Do-It-Yourself: Democracy and Design” adlı yazısında ( Journal of Design History, Cilt 19, Sayı 1, 2006) İngiltere’de Viktoryen ve Edwardiyen dönemdeki işçi sınıfı için kendin yap pratiklerinin bir serbest zaman faaliyeti olmaktan ziyade ekonomik bir zorunluluk olduğunu söyleyecekti. Birinci dünya savaşından sonra kendin yap faaliyetleri yoksullaşmış İngiliz orta sınıfları için de bir zorunluluk haline gelmişti.

Evle ilişkili uğraşlar sadece endüstriyel çarkın basıncı altında sarsıntı geçiren erkek kimliğini verili toplumsal cinsiyet rolleri çerçevesinde yeniden sağlamlaştırmakla kalmıyor, kadınları da –onlara uygun görülen kendin yap uğraşları vasıtasıyla- disiplin altına almayı amaçlıyordu. 1920’lerden itibaren üretimin ve tüketimin kitlesel hale gelmesi, kadınların kitleler halinde iş hayatına girmesi, sosyal hayata katılması, kadın haklarını savunan hareketlerin güçlenmesi patriyarkayı kaygılandırmaktaydı. Fiona Hackney “ ‘Use Your Hands for Happiness’: Home Craft and Make-Do-And-Mend in British Women’s Magazines in the 1920s and 1930s” adlı yazısında (Journal of Design History, Cilt 19, sayı 1, 2006) İngiltere’de 1920’lerde ve 1930’larda kadınlara yönelik yayınlanan dergilerde kadınların kendin yap faaliyetlerinin modern yaşamın aşırılıklarına karşı ıslah edici bir uğraş olarak gösterildiğini söyleyecekti. Dergilerdeki yazılarda kadınların el işlerinin yeni tüketimciliğin kadınlar üzerindeki zararlı etkisini frenlediği, kadınları iyi yurttaşlar olarak ulusal bir role sahip kıldığı öne sürülüyordu. El işleri genç kızlar için iyi bir davranış modeli oluşturmakta, ergenlik dönemindeki kızın henüz olgunlaşmamış cinselliğini kontrol etmenin ideal bir yolu olarak belirmekte, “heyecan” için mükemmel bir çıkış noktası oluşturmaktaydı. Kadınların evde gerçekleştirdiği zanaat işlerinin bir tür terapi işlevi görerek onların sinir krizi geçirmelerini engelleyebileceği, aile için bir huzur ve dinlenme ortamının kurulmasına yardımcı olacağı düşünülmekteydi. Örgü ören kadın –onaylanmış bir biçim altında- yaratıcı içgüdülerini hayata geçirmekte özgürdü!

İkinci dünya savaşından sonra hem İngiltere’de hem de ABD’de ev yenilemeye ve tamiratına yönelik ilgi arttı. 1940’larda radyolar, 1950’lerde televizyonlar kendin yap programlarını yayınlamaya başladı. Elektrikli el aletlerinin daha hafif, güvenli modelleri geliştirildi. ABD’de kendin yap çağı olarak da adlandırılan, ev sahiplerinin sayısının hızla arttığı 1950’li yıllarda evdeki tamirat işleri banliyölerdeki çekirdek ailenin erkek reisinin başlıca uğraşlarından biri hale geldi. Koca, evin garajını ya da bodrumunu bir atölyeye dönüştürmüştü. Gelber’e göre kendin yap faaliyetleri erkeklerin evin bir bölümünü atölye olarak kendilerine tahsis etmeleri için bir gerekçe oluşturuyordu. Matkap ve masa testeresi en popüler aletler arasındaydı. Boyama, elektrik ve ahşap işleri revaçtaydı. Kendin yap faaliyetlerinin üstün görünmesinin bir nedeni bunların bir iş olarak görülmesi, böylece iş etiğinin korunmasıydı. Evin erkeği bu faaliyetlerle hem tasarruf sağlıyor hem duygusal olarak tatmin oluyor hem de tembel bir tüketicilikten korunmuş oluyordu. 1950’lerde handyman ( elinden her iş gelen erkek) sözcüğü iyi koca olmakla bir arada anılıyordu. Kadınların kendin yap faaliyetlerine katılımı ise gerekli değil tercihe bağlı bir şey olarak görülmekte, daha çok bu konularda “esas oyuncu” olarak lanse edilen kocalarına yardım etme çerçevesinde ele alınmaktaydı. Eli her işe yatkın kocalarının estetik rehberi olarak görülen kadınlar 1950’lerin kendin yap dergilerinin kapaklarında kocalarının gerçekleştirdikleri işleri hayranlıkla seyreder halde resmedilirlerdi. Toplumsal cinsiyet rolleri temelinde sınıflandırılan kendin yap faaliyetleri arasında kadınlara düşen işler daha çok evin dekorasyonuyla ve yüzeylerin bakımıyla ilgiliydi. Ruth McElroy “Labouring at Leisure: Aspects of Lifestyle and the Rise of Home Improvement adlı yazısında (Our House’ın içinde) İngiltere’de 1950’lerdeki kendin yap dergilerinde erkeklerin evde yeni projeler başlatan vasıflı emeğe sahip kişiler olarak resmedilirken, daha çok estetik roller verilen kadınların boyaların rengini seçen, kumaşları hazırlayan istekli yardımcılar olarak temsil edildiğini söyleyecekti. Bu dergilerde kadınlar yerdeki yeni döşenmiş çinileri parlatırken ya da yeni yapılmış trabzanları boyarken görülüyorlardı.

ABD’de de durum farklı değildi. Carolyn M. Goldstein’a göre 1950’lerde el aletleri imalatçılarının pazarlama kampanyaları kadınlardan farklı olarak erkeklerin doğal olarak inşa etmeye yatkın olduğu mesajını veriyordu. Erkeklik teknik yetenekle bir arada anılmakta, kendin yapçıların erkek oldukları varsayılmakta, kadınların teknik konulara yatkın olmadığı düşünülmekteydi. Kadınlar elektrikli el aletlerini çok sınırlı bir biçimler altında -genellikle yüzeyleri ovma ya da parlatma amacıyla- kullanırken resmediliyordu. Reklamlarda, dergilerde kadınlar yerlerin bakımını yaparken, pencere süslemelerini boyarken, mobilyaları parlatırken görülüyor ama bir şeyleri fiziki olarak inşa ederken görülmüyordu. 1953 yılında Popular Mechanics dergisinin kapağındaki kadın mutfağa doğru hamle ederken erkek atölyesine doğru gitmekteydi. Kadının görevi dekorasyon ve evdeki yüzeylerin bakımıyla sınırlıydı. Reklamlar kadınların bu tür bakım işlemlerine yönelik dikkat ve titizliğinin onların evi temiz tutmalarıyla ilgili -sosyal olarak öngörülen- görevlerinden kaynaklandığını ima ediyorlardı.

ABD’de 1950’lerde kendin yap ürünlerini tanıtan reklamların hedef kitlesi yeni evli çiftler ve çekirdek ailelerdi.. Reklamlara göre önce evlilik arkasından da evin yenilenmesi geliyor, tüm aile kendin yap faaliyetlerine katılıyordu. İngiltere’de de benzer bir durum söz konusuydu. McElroy’a göre kendin yap faaliyetleri modern evli çiftin birlikte olma tarzı olarak öne çıkarılıyordu. 1950’lerin dergileri ev yenileme faaliyetlerine el birliğiyle katılan çekirdek aile bireylerinin idealleştirilmiş temsillerini sunmaktaydı. İkinci dünya savaşı sonrası dönemde serbest zaman süresi artmış, ücretli çalıştıkları işlerde el becerilerini kullanamayan ev sahibi erkekler kendi cinslerine özgü gördükleri becerilerini ortaya koymak üzere kendin yap faaliyetlerine girişmişlerdi. Ev yenileme faaliyetleri genellikle ulusal çapta bir yenilenmeyle, sağlam bir ekonomiyle, ailenin geleceği için yapılan yatırımla birlikte anılıyordu ve eril değerlerle bağlantılıydı. Evin ve ulusun inşası erkeğin göreviydi ve erkek tüm ailenin kendin yap faaliyetlerinin örgütleyicisiydi! ABD’de soğuk savaş atmosferinin hakim olduğu 1950’lerde hükümetin- sivil savunmaya yönelik olarak- her evde muhtemel bir nükleer savaş sonrası oluşabilecek radyoaktif serpintiye karşı bir sığınak yapılmasını teşvik etmek üzere bir kampanya başlatması ev yenileme çabalarını erkekliğin, milliyetçiliğin ve militarizmin değerleriyle kaynaştıracaktı. Sarah A. Lichtman “Do-It-Yourself Security: Safety, Gender and Home Fallout Shelter in Cold War America” adlı yazısında (Journal of Design History, Cilt 19, sayı 1, 2006) hükümetin kampanyasının nükleer saldırı ihtimaline karşı Amerikalıların evlerini güvenliğin ve milliyetçiliğin terimleriyle tanımlamasını teşvik ettiğini söyleyecekti. Baba, “düşmana karşı” evinde sığınak inşa ederek oğluna örnek oluyor, dergilerdeki fotoğraflarda baba oğul birlikte sığınak inşa ederken görülüyordu. Böylece toplumsal olarak cinsiyetlendirilmiş bir faaliyet aracılığıyla oğlun gençlik enerjisi için bir çıkış noktası yaratılıyor, oğul aynı zamanda suça bulaşma ve eşcinsellik tehlikesinden de korunmuş oluyordu! Evin reisinin, çalıştığı fabrikanın bürokratik işleyişine mutlak tabiyetinin yol açtığı “erkeklik krizi” bu şekilde onarılıyor, aile reisi sığınak inşa ederken eskinin kendi emeği üzerinde kontrole sahip, güçlü, bağımsız erkek zanaatkar ideali yeniden beliriyor, “zayıf cinsi” ve çocuklarını korumak için sığınak inşa etmeye girişen evin reisi erkek kimliğini sağlamlaştırıyordu. Sığınağa ilişkin olarak kadına düşen görev ise buraya konulacak erzağı düzenlemek, kontrol etmekti.

1970’lerden sonra kendin yap faaliyetlerinde kullanılan bir çok parçanın piyasada hazır halde satılmasıyla birlikte bu tür işlerde teknik bilgi ve becerinin payı giderek azaldı, parçaları monte etme ve tamamlama öne çıktı. Kendin yap faaliyetleri giderek büyüyen ev sahibi orta sınıflar için ekonomik bir zorunluluk olmaktan çıkıp statüyü, kimliği, bireyselliği kurmanın bir aracı haline geldi. Gündelik yaşamın gitgide estetikleştirilmesiyle birlikte ev yenileme faaliyetleri yaşam tarzı tercihlerini yansıtmaya başladı. İkinci dalga feminizmin de etkisiyle kadınlara yönelik kendin yap el kitaplarının sayısı arttı, dergilerin kapaklarında, reklamlarda elektrikli el aletleriyle evlerini yenileyen kadınların fotoğrafları yayınlandı. 1990’larda kendin yap piyasası konut sektörünün gelişmesinin ve ev yenilemeyi konu alan prime-time televizyon programlarının da etkisiyle hızla büyüdü. Steve Spittle “ Producing TV, Consuming TV” adlı yazısında (Changing Consumer’ın içinde) İngiltere’de televizyonun piyasayı temel alan yaşam tarzlarının, tüketim pratiklerinin promosyonuna yönelik bir yer haline geldiğini söyleyecekti. Changing Rooms gibi televizyon programlarıyla birlikte kendin yap faaliyetlerinde artık işlevsellikten uzaklaşılıyor, modaya, estetik farkındalığa dayalı bir ev dekorasyonuna yönelik ilgi artıyordu.

Modern toplumda ev yenileme faaliyetlerinde tamiratın payı yüksekti. 1970’ler sonrasının- metaların kullanım süresinin azaldığı- post modern toplumunda ise eskiyen, kırılan, bozulan şeyleri yeni, dönemin trendine uygun, “in” olanlarıyla değiştirmek ucuz ve kolay bir yöntem olarak belirdi. El aletlerini kiralayan şirketlerin kurulmasıyla birlikte evde bir atölyeye sahip olmak bir gereklilik olmaktan çıktı. Zanaatların bir yaşam tarzı pratiği olarak popülerlik kazandığı post modern toplumda meraklılar için çeşitli zanaat dallarına yönelik atölyeler, kurslar açıldı. Oligopolistik bir piyasa oluşturan hiper yapı marketleri , kendin yap mağazaları geniş bir müşteri kitlesine hitap etmeye başladı. Lego kültürünün güçlenmesiyle birlikte eşyaların parçalarını birleştirme, kurulum işlemleri ön plana çıktı. Kendin yap kataloglarına bakarak yaşam tarzı oluşturmak mümkün hale geldi! Eskiden bir elite hitap eden tasarım post modernlikte demokratikleşerek yüzünü kitlelere dönmüştü! Ucuz kendin yap ürünleri satan IKEA’nın katalogunun toplam baskı adedi İncil’inkinden fazlaydı. IKEA’da eşya ve mobilyalar mağazada demonte halde doğrudan müşteriye teslim ediliyor, yassı kutularda paketlenerek müşterinin bunları kolaylıkla evine götürmesine imkan sağlanıyordu. Kutuların içinde eşyanın evde nasıl monte edileceğine dair detaylı talimatlar ve vida vb. parçalar mevcuttu. İşçilikten ve nakliyeden tasarruf ettiği için IKEA’nın sattığı ürünler ucuzdu.

Modern toplumdaki kendin yap faaliyetleri ulusal-kamusal bir yenilenme çabasının bir parçası olarak belirirken post modern toplumda bu faaliyetler kamusal alanın hızla gerilemesi ve ev merkezli bir yaşam tarzının güçlenmesiyle birlikte bir değişim geçirdi. Buck Clifford Rosenberg’in “Scandinavian Dreams: DIY, Democratisation and IKEA” adlı yazısında söylediği gibi günümüzün neo-liberal toplumunda sosyal refah devletinin kamusal alandan çekilmesiyle birlikte daha önce resmi kurumlardaki görevlilerin verdiği bir çok hizmet bu kez yurttaşların sırtına yıkılmıştı. Devletin yanı sıra şirketler de bir çok işi ücret vererek çalışanlarına yaptırmaktansa müşterilere yaptırma yolunu seçmişlerdi. IKEA neo-liberal toplumda self-servis benzin istasyonları, ATM makineleri, telefon ve internet bankacılığı ve bir çok başka alanda yaygınlaşan kendin yap kültürünün bir parçasıydı. IKEA’nın evde monte edilen ürünleri, kamusal alanı bireylere yaşamlarını sürdürmeleri için bir araya getirmeleri gereken ham maddeler sunulan bir alan olarak gören neo-liberal sistemin bir simgesiydi. Kamusal alanın gerilemesi ve kendine yeterliliğe dayalı bir bireycilik anlayışının öne çıkarılmasıyla birlikte ev yeni yaşam tarzı kültürünün oluşmasında önemli bir merkeze dönüştürülmüş, bireylerin kendi elleriyle monte ettikleri eşyalar bir kimlik deneyimini yansıtır hale gelmişti. Kendin yap kültürü bireyin kendi kişiliğini kurmada aktif ve oyuncul bir rol icra etmesini mümkün kılmaktaydı. İç dekorasyon yerini iç tasarıma bırakmış, montajın bireyselleştirmesi sayesinde tasarım herkesin yapabileceği bir şey haline gelmişti. IKEA’ nın kitlesel ölçekte üretilen ürünleri tüketicilerin montaj faaliyetleri vasıtasıyla bireyselleştirilmekte, kişiler eş zamanlı bir şekilde- ve paradoksal olarak- kendilerini hem küresel tüketim toplumundan ayırmakta hem de bu topluma eklemlemekteydi. Öte yandan toplumda kendin yap kültürünün yaygınlaşması sakatlar, gerekli becerilere sahip olmayanlar ve yaşlılar için bir tehlike oluşturmaktaydı.

Modern toplumdaki birey tek, üniter, kalıcı, esnek olmayan bir kimliğe sahipti. Post modern toplumda ise akışkan, parçalı, çoklu kimlikler öne çıktı. IKEA farklı montajlarla farklı evsel kimliklere imkan veriyor gibi görünse de IKEA’dan döşenmiş evlerin tümü birbirine benzemekteydi. John Hartley’e göre günümüzde yeni kimlikler oradan buradan satın alınmış, aşırılmış parçaların bir araya getirilmesinden oluşmaktaydı. Kendin yapa dayalı yurttaşlık modelinde bireyler belirli bir kimliği değiştirebiliyorlar, kimlikler repertuarına rahatlıkla girip çıkabiliyorlardı. Televizyon kendin yapa dayalı kimlikler için yeni zeminler sunmaktaydı. Kendin yap yurttaşlığı kimliğin yerini kamusal alan olarak değil medya alanı olarak belirleyen bağlamsızlaştırılmış anlamlar ağı üzerine kuruluydu.

YAŞAR ÇABUKLU

KAYNAKLAR:

Carolyn M. Goldstein, Do It Yourself: Home Improvement in 20th-Century America, Princeton Architectural Press, 1998, 120 s.

Der. Gerry Smyth and Jo Croft, Our House: The Representation of Domestic Space in Modern Culture, Editions Rodopi BV, 2006, 268 s.

Der. Steven Miles, Alison Anderson and Kevin Meethan, Changing Consumer: Markets and Meanings, Routledge, 2002, 174 s.

John Hartley, Uses of Television, Routledge, 1999, 246 s.